Józef Keller

---

Życiorys

Józef Keller był synem Krystiana Kellera oraz Władysławy z domu Madey. Jego rodzice prowadzili gospodarstwo rolne, które obejmowało 6 hektarów ziemi.

W 1929 roku ukończył gimnazjum w Pabianicach, a następnie od razu rozpoczął studia na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej. Niestety, z powodu trudności finansowych musiał przerwać naukę. W 1930 roku wstąpił do Wyższego Seminarium Duchownego w Łodzi, gdzie rozpoczął swoją duchową podróż. 28 lipca 1935 roku przyjął święcenia kapłańskie w diecezji lubelskiej.

Później kontynuował edukację na Wydziale Teologii Katolickiej Uniwersytetu Warszawskiego. W 1937 roku obronił pracę magisterską, a rok później uzyskał tytuł doktorski, pisząc pracę na temat Afekty w nauce św. Tomasza z Akwinu, pod kierunkiem Zygmunta Kozubskiego. Po uzyskaniu doktoratu osiedlił się w Tomaszowie Mazowieckim, gdzie pracował w kościele pod wezwaniem św. Wacława.

Okres II wojny światowej spędził w Warszawie, a po wojnie osiedlił się na stałe w Łodzi, gdzie pracował w parafii katedralnej. W roku akademickim 1946/1947 podjął pracę na Wydziale Teologii Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, gdzie wykładał etykę oraz teologię moralną. W 1950 roku, na tym samym wydziale, uzyskał stopień doktora habilitowanego na podstawie pracy Czyn jako wyraz postawy moralnej Augusta Cieszkowskiego.

W 1954 roku opublikował Etyka. Tom I. Zagadnienia etyki ogólnej, a w 1957 roku Etyka katolicka. Część I. W maszynopisie pozostał także drugi tom Etyki katolickiej, który był poświęcony teologii moralnej szczegółowej. W 1954 roku został członkiem Komisji Intelektualistów i Działaczy Katolickich, wchodząc w skład tzw. księży patriotów. W swoich publikacjach w prasie związanej ze Stowarzyszeniem „Pax” wyrażał wsparcie dla ustroju socjalistycznego oraz władz komunistycznych. W tym czasie rozwijał się także jego związek z kobietą.

Wiosną 1956 roku odbył pielgrzymkę do Demokratycznej Republiki Wietnamu, gdzie zachęcał katolików do pozostania w kraju, a nie uciekania do południowego Wietnamu. Na mocy decyzji Stolicy Apostolskiej został wezwany przez władze KUL-u w celu złożenia wyjaśnień. Zamiast tego, 31 lipca 1957 roku, podjął decyzję o rezygnacji z pracy i porzuceniu stanu kapłańskiego.

Od 1958 roku Keller pracował w Instytucie Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk, gdzie był jednym z współorganizatorów Zakładu Religioznawstwa (od 1969 roku przekształconego w Zakład Teorii i Historii Religii). W latach 1965–1981 pełnił funkcję kierownika Zakładu Historii Chrześcijaństwa i Myśli Chrześcijańskiej, krytykując katolicką moralność oraz etykę. Prowadził badania w zakresie religioznawstwa z perspektywy marksistowskiej, podważając historyczność Jezusa Chrystusa. Był jednym z autorów zbioru opublikowanego w 1972 roku pod tytułem Wybrane problemy marksistowskiego religioznawstwa.

Ponadto, od 1965 do 1973 roku przewodniczył Polskiemu Towarzystwu Religioznawczemu. W 1960 roku dołączył do rady wydawniczej pisma Euhemer, natomiast od 1969 do 1973 roku sprawował funkcję redaktora naczelnego półrocznika „Studia Religioznawcze”.

Współpraca z SB

W latach 1955-1970 Józef Keller pełnił rolę informatora oraz tajnego współpracownika aparatu bezpieczeństwa, używając pseudonimów: „Ostrożny” i „Adam Piotrowski”. Jego donosy skupiały się głównie na środowiskach kościelnych oraz naukowych, ze szczególnym uwzględnieniem Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego oraz Instytutu Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk.

W teczce pracy Kellera znajduje się wiele informacji na temat osób duchownych, w tym pracowników naukowych i studentów KUL, którzy później zdobyli znaczące stanowiska w Kościele, takie jak biskupi czy inne osoby z eksponowanymi rolami. Do osób, które były przedmiotem jego doniesień, należeli m.in.:

• Antoni Baraniak,
• Karol Wojtyła,
• Stefan Bareła,
• Józef Drzazga,
• Jan Mazur,
• Tomasz Wilczyński,
• Bohdan Bejze,
• Jan Fondaliński,
• Henryk Gulbinowicz,
• Henryk Strąkowski,
• Józef Majka.

Po podjęciu pracy w IFiS PAN, Keller kontynuował swoje donosy, głównie dotyczące środowiska naukowego w Warszawie, a w szczególności pracowników Uniwersytetu Warszawskiego oraz Polskiej Akademii Nauk. Informacje przekazywane przez Kellera na temat świata nauki były analogiczne do tych, które dotyczyły Kościoła katolickiego. Koncentrował się przede wszystkim na osobach, które krytycznie oceniały jego postępowanie oraz dorobek naukowy.

Ostatnie dostępne informacje od niego pochodzą z 1970 roku. W 1988 roku został na krótko zaangażowany do współpracy jako konsultant o pseudonimie „Profesor”. Jego zadaniem było przygotowywanie ekspertyz dotyczących różnych kwestii związanych z Kościołem katolickim oraz innymi wyznaniami działającymi w Polsce Ludowej. Do momentu transformacji ustrojowej opracował jedynie niewielką liczbę materiałów. W maju 1989 roku, poinformował swojego oficera prowadzącego o braku chęci dalszej współpracy.

Prace naukowe

Józef Keller to wybitna postać w dziedzinie nauk humanistycznych, który wzbogacił bibliotekę polskiej myśli przez ponad 200 swoich prac. Jego publikacje obejmują różnorodne tematy, stawiając ważne pytania etyczne i religijne, a także analizując konteksty kulturowe.

Do kluczowych jego dzieł należą:

• Czyn jako wyraz postawy moralnej A. Cieszkowskiego (1948),
• Etyka (1954–1957, 2 tomy),
• Etyka katolicka (1957),
• Pojęcie, geneza i struktura religii (1967),
• Szkice o moralności katolickiej (1967),
• Zarys dziejów religii (1968, wyd. 2 1975, wyd. 6 1988),
• (red. wspólnie z Zygmuntem Poniatowskim) Studia o modernistach katolickich (1968),
• Katolicyzm jako religia i ideologia (1969),
• Od Mojżesza do Mahometa (1969),
• Zwyczaje, obrzędy i symbole religijne (1974),
• Kultura a religia (1977),
• Zarys religioznawstwa marksistowskiego (cz. 1–2 1981–1982),
• Prawosławie (1982).

Jego prace stanowią cenny wkład w dyskusje na temat moralności, religii oraz ich wzajemnego oddziaływania w różnych kontekstach historycznych i społecznych.

---

Oceń: Józef Keller

---